Udział energii ze źródeł odnawialnych w pozyskaniu energii pierwotnej ogółem wzrósł w latach 2017-2021 z 14,38% do 21,12% . Zaangażowanie społeczeństwa w ich rozwój to kluczowy czynnik w promowaniu zrównoważonego rozwoju i ograniczaniu wpływu zmian klimatu. Racjonalne gospodarowanie zasobami środowiska naturalnego wymaga zaangażowania lokalnych interesariuszy już na etapie planowania inwestycji. Kwestia akceptacji w zakresie rozwoju sektora biogazowego jest tak samo ważna jak legislacja. Bez tego liczba biogazowni w Polsce, których aktualnie jest zaledwie 383 , nie będzie dynamicznie rosła.
Pomimo że Polska posiada ogromny potencjał produkcji biogazu/biometanu (ostrożnie liczony potencjał produkcji to 13,5 mld m3 biogazu w tym 7,8 mld m3 biometanu), nadal jesteśmy daleko za innymi państwami członkowskimi UE. W krajach Unii Europejskiej funkcjonuje ok. 20 tysięcy biogazowni. Blisko połowa z nich zlokalizowana jest w Niemczech, a na kolejnych miejscach plasują się Włochy (ponad 1500 instalacji) oraz Francja (ponad 800 instalacji). Warto również zwrócić uwagę na Danię oraz Czechy (odpowiednio 141 oraz 574), które mogą pochwalić się mniejszą liczbą biogazowni, jednak ich rola w produkcji energii z biogazu w przeliczeniu na obywatela jest bardzo znacząca. Polska to obecnie 191 instalacji rolniczych. Dla większości ludzi produkcja biogazu/biometanu kojarzy się głównie z odorami, których w procesie prawidłowo prowadzonej fermentacji beztlenowej po prostu nie ma. Liczne działania edukacyjne nie przynoszą rezultatów. Brak lokalnej akceptacji stanowi największą barierę rozwoju dla tego sektora. Jedną z możliwości rozwiązania problemów jest rozwój tzw. energetyki rozproszonej (obywatelskiej), zakładającej udział odbiorców końcowych zarówno w produkcji energii, jak i efektywnym jej wykorzystaniu.
Spółdzielnia energetyczna, czyli jak włączyć lokalną społeczność
Spółdzielnia energetyczna to forma, której podstawą jest zrzeszenie lokalnego społeczeństwa, jednostek samorządu terytorialnego lub działających na tym obszarze przedsiębiorców w celu budowy nowych lub łączenia ze sobą już istniejących instalacji odnawialnych źródeł energii, wykorzystujących lokalnie dostępne zasoby. Ta forma umożliwia także rozłożenie kosztów inwestycyjnych na większą liczbę podmiotów i tym samym daje możliwość wybudowania wydajniejszych instalacji, zaopatrujących w energię więcej odbiorców. Chociaż na dzień 1 czerwca 2023 r. w Polsce działało zaledwie 8 spółdzielni energetycznych, biorąc pod uwagę ich charakter, trudno nie zauważyć potencjału.
Zgodnie z przepisami zawartymi w ustawie o odnawialnych źródła energii, przedmiotem działalności spółdzielni jest wytwarzanie energii elektrycznej lub biogazu, lub ciepła, w instalacjach odnawialnego źródła energii i równoważenie zapotrzebowania energii elektrycznej lub biogazu, lub ciepła, wyłącznie na potrzeby własne spółdzielni energetycznej i jej członków, przyłączonych do zdefiniowanej obszarowo sieci dystrybucyjnej elektroenergetycznej o napięciu znamionowym niższym niż 110 kV lub sieci dystrybucyjnej gazowej, lub sieci ciepłowniczej. Warunki dotyczące obszaru systemu dystrybucyjnego analizuje się w zależności od rodzaju wytwarzanego produktu, którego wielkości wytwarzane określono:
• dla energii elektrycznej – łączna moc zainstalowana wszystkich instalacji OZE umożliwia pokrycie co najmniej 70% potrzeb własnych spółdzielni i jej członków oraz nie przekracza 10 MW,
• ciepła – łączna moc osiągalna cieplna nie przekracza 30 MW,
• biogazu – roczna wydajność wszystkich instalacji nie przekracza 40 mln m3
Jak powołać spółdzielnię energetyczną?
Szczegółowe regulacje dotyczące spółdzielni energetycznych można znaleźć w Ustawie o odnawialnych źródła energii, Prawie energetycznym, Prawie spółdzielczym oraz Ustawie o spółdzielniach rolników. Spełnienie warunków określonych w niniejszych aktach jest pierwszym krokiem do założenia spółdzielni energetycznej. Zgodnie z nimi, spółdzielnia jest dobrowolnym zrzeszeniem osób fizycznych lub osób prawnych, które w interesie swoich członków prowadzi wspólną działalność gospodarczą. Liczba założycieli spółdzielni nie może być mniejsza od 10, jeżeli założycielami są osoby fizyczne, i 3, jeżeli założycielami są osoby prawne. W przypadku spółdzielni produkcji rolnej liczba założycieli (osób fizycznych) wynosi min. 5. Natomiast liczba członków spółdzielni nie może być większa niż 1000.
Powstały podmiot może podjąć działalność po zamieszczeniu wpisu do wykazu spółdzielni energetycznych, który prowadzi Dyrektor Generalny KOWR. Działalność musi być prowadzona na obszarze gminy wiejskiej lub miejsko-wiejskiej bądź na obszarze nie więcej niż 3 tego rodzaju gmin bezpośrednio sąsiadujących ze sobą oraz na obszarze jednego operatora systemu dystrybucyjnego elektroenergetycznego, sieci dystrybucyjnej gazowej lub ciepłowniczej – spółdzielnia energetyczna jest zobowiązana do zawarcia umowy na sprzedaż energii wyłącznie z jednym sprzedawcą energii. Rozliczenie energii wprowadzonej do sieci dystrybucyjnej wobec ilości energii pobranej z sieci następuje w stosunku ilościowym 1 do 0,6 tzn. Innymi słowy, za 1 MWh energii niewykorzystanej w danym okresie rozliczeniowym i wprowadzonej jako nadwyżka do sieci dystrybucyjnej, spółdzielnia (i jej członkowie) będzie mogła odebrać 0,6 MWh energii z sieci w sytuacji, gdy źródła wytwórcze nie będą w danym momencie pokrywać zapotrzebowania na energię elektryczną.
Za 1 MWh energii niewykorzystanej w danym okresie rozliczeniowym i wprowadzonej jako nadwyżka do sieci dystrybucyjnej, spółdzielnia (i jej członkowie) będzie mogła odebrać 0,6 MWh energii z sieci w sytuacji, gdy źródła wytwórcze nie będą w danym momencie pokrywać zapotrzebowania na energię elektryczną.
Założenie spółdzielni energetycznej możemy zdefiniować w 5 etapach:
• Etap I: Statut spółdzielni,
• Etap II: Dokonanie wyborów organu spółdzielni,
• Etap III: Rejestracja w KRS,
• Etap IV: Wpis do rejestru spółdzielni energetycznych,
• Etap V: Działalność operacyjna.
Spółdzielnia energetyczna – zasady funkcjonowania i współpracy
Spółdzielnia energetyczna z natury charakteryzuje się dość liberalną formą współpracy między członkami, opierającą się głównie na statucie spółdzielni. Zatem to sami członkowie spółdzielni mają dużą swobodę w ukształtowaniu sposobu współpracy, zasad funkcjonowaniu organów, rozliczania czy finansowania, z zastrzeżeniem zasad wynikających z Prawa spółdzielczego, ustawy OZE i innych powszechnie obowiązujących przepisów. Organami spółdzielni są Walne zgromadzenie, Rada Nadzorcza, Zarząd, Zebrania grup członkowskich (zastępuje walne zgromadzenie) lub ewentualnie inne organy (powołane przez statut). Zgodnie z Prawem spółdzielczym, oświadczenia woli za spółdzielnię składają dwaj członkowie zarządu lub jeden członek zarządu i pełnomocnik. W spółdzielniach o zarządzie jednoosobowym oświadczenie woli – oprócz jedynego członka zarządu – mogą składać również dwaj pełnomocnicy. Są to zasady reprezentacji, których nie można zmodyfikować w statucie.
W ww. aktach prawnych dla spółdzielni energetycznych określone zostały również systemy wsparcia oraz sposób prowadzenia rozliczeń. I tak rozliczenia ze spółdzielnią prowadzi spółka obrotu energią elektryczną (sprzedawca zobowiązany). Rozliczenie ilości energii elektrycznej dotyczy energii wprowadzonej i pobranej z sieci dystrybucyjnej elektroenergetycznej przez wszystkich wytwórców i odbiorców energii elektrycznej spółdzielni energetycznej na podstawie danych pomiarowych. Rozliczenia wewnętrzne wytwórców i odbiorców są regulowane w statucie, albo dodatkowym porozumieniu bądź umowie między członkami spółdzielni. W zakresie energii rozliczonej w ramach opustu, wobec spółdzielni energetycznej i jej członków nie nalicza się i nie pobiera:
• opłat dystrybucyjnych zmiennych (składnik zmienny stawki sieciowej oraz stawka jakościowa),
• opłaty OZE,
• opłaty mocowej,
• opłaty kogeneracyjnej,
• podatku akcyzowego, jeśli łączna moc zainstalowana elektryczna wszystkich instalacji odnawialnego źródła energii spółdzielni energetycznej nie przekracza 1 MW.
Wobec spółdzielni energetycznej i jej członków nie mają również zastosowania obowiązki umarzania świadectw pochodzenia energii.
Czy spółdzielnia energetyczna może nieść ze sobą ryzyko?
Oczywiście pomimo wielu zalet, można również wymienić kilka barier i ryzyk związanych z założeniem i funkcjonowaniem spółdzielni energetycznej, które komunikowane są przede wszystkim ze strony samorządów:
• wymóg lokalizacji spółdzielni na terenach do 3 sąsiadujących za sobą gmin wiejskich lub wiejsko-miejskich,
• gwarancja pokrycia 70% zapotrzebowania przez członków spółdzielni w mocy zainstalowanej,
• zebranie podmiotów zainteresowanych członkostwem w spółdzielni,
• brak jasnych regulacji w zakresie zamówień publicznych w korelacji z przepisami o spółdzielni energetycznej,
• nieprecyzyjne przepisy dotyczące zasad współpracy z Operatorem Systemu Dystrybucyjnego i Sprzedawcą Zobowiązanym
• istnienie alternatywnej struktury klastra energii z częściowo pokrywającą się funkcjonalnością,
• finansowanie
Polski sektor energetyczny zmaga się obecnie z wieloma wyzwaniami wynikającymi z przyjętej polityki energetycznej i klimatycznej UE, a także z rosnącymi kosztami wytwarzania energii, związanymi głównie z ograniczeniem emisji gazów cieplarnianych, oraz kosztami przesyłu i dystrybucji tej energii. Spółdzielnie energetyczne stanowią więc ciekawe rozwiązanie, mogące wpłynąć na rozwój branży biogazowej. Dzięki spółdzielni możemy zarówno rozwiązać problem wysokich nakładów inwestycyjnych, jak również problemy akceptacji społecznych – każdy z członków spółdzielni staje się interesariuszem/udziałowcem inwestycji realizowanej lokalnie.
W ocenie Ministerstwa Rozwoju i Technologii potencjał lokalnych wytwórców OZE jest najlepiej wykorzystywany w ramach społeczności energetycznych. Chociaż ich działalność przynosi wiele korzyści, to w Polsce nie powstają one nadal w wystarczająco szybkim tempie. Niewątpliwe zachętą do działania na tym polu są ogłaszane programy wsparcia dla społeczności energetycznych, których pierwszy nabór z budżetem 43 mln zł został ogłoszony we wrześniu 2023 r.
Niniejszy materiał został opublikowany dzięki dofinansowaniu Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Za jego treść odpowiada wyłącznie Instytut Ochrony Środowiska-Państwowy Instytut Badawczy.
Więcej o tematyce biogazu znajdziesz na stronie projektu Bioinitium.
